I muri mai i te haerenga mōrearea i Hawaiki, ka ū te waka o Te Arawa ki te ākau o te wāhi e mōhiotia ana ko Te Waiariki.  Ko Tamatekapua te tuatahi ki te kite i te kūrae i Maketū i puta ai i a ia te kōrero, “Ko tērā te kūreitanga o taku ihu!”

I ērā wā, nā te tapa a te rangatira i tētehi whenua ki tētehi wāhanga o tōna tinana i whai mana ai tāna taunaha i tērā whenua.  Koia rā hoki te ūnga o te tapu kia kore ai tētehi atu e whai wāhi ki tērā whenua.

Ka whakaterea te waka o Te Arawa ki tētehi kūrae e tata ana ki te kōngutu awa o Kaituna, ka ū ai te waka ki reira.

E rua ngā toka nui i whakamahia e ū tika ai te waka, arā, ko Toka-parore me Tū-te-rangi-haruru.  Nā Toka-parore te ihu i tau ai, ā, nā Tū-te-rangi-haruru te kei i tau ai. Kei Maketū tonu ngā toka e kōrerohia nei hei tohu i te ūnga o te waka i tae ai ngā tūpuna o tuawhakarere.

Kāore i tino tawhiti atu te pā i hangaia ai, ka mutu, he mea whakatū tētehi kōhatu whakamaharatanga i te tau 1940 hei tohu whakanui i te ūnga o te waka.  He tapawaru te tūāpapa e whakanui nei i ngā tamariki tokowaru a Rangitihi. He mea hanga te tūāpapa rā ki te tokapata i tīkina ai i te rohe o Pare Hauraki, otirā te wāhi i nehua ai a Tamatekapua.  E kitea nei tētehi whakairo o Tamatekapua me ngā kōhatu e hia kē nei i whakapipia kia koeko tōna āhua hei whakanui i te tohunga ahurewa o te waka, i a Ngātoroirangi.

​

He mea hari tētehi taonga whakahirahira e ora ai te iwi, arā, ko te kūmara.  He nui ngā kano kūmara i ngaro ai i te moana, heoi, nā tētehi wahine tana kete kūmara i tiaki i te wā i heke ai te waka i te auripo e kīia nei ko Te Korokoro o Te Parata.  Nā tērā kete i ora ai te iwi i te whenua hou. Kua whā rau tau nuku atu rānei ngā uri e noho ana i Maketū.

I tērā wā, ko Maketū tētehi teihana hokohoko hirahira.  He wāhi tino pai i tau ai ngā kaiwēra ki te hoko rauemi mō ō rātau kaipuke patu wēra.  Ko te pū tētehi taputapu mana nui i hokona atu ai e te Pākehā ki te Māori e riro ai i a rātau te harakeke, te poaka, te rīwai me ngā kano.

​

Ka tae te kaihokohoko Teina a Phillip Tapsell ki Maketū i ngā tau o te 1830 ki te hoko i te harakeke, ka mutu, ko ia hoki te Pākehā tuatahi kia nōhio te rohe rā.  (Ka moe a Tapsell i a Hine-i-tūrama o Te Arawa; pānuihia te kōrero mōna i raro iho nei).

​

Nā te whenua haumako, te wai, ngā ika, ngā rakiraki me ngā tuna i pīrangi ai te tokomaha ki te noho ki Maketū.  Ahakoa ngā tohe me ngā whawhai, i whakatūhia tonuhia ngā pā, ngā wharenui, tētehi whare karakia me tētehi pou tāpeta.